Author: Danilo B. Antelan
Sidudungno nga inniggaman ti lalaki nga apagsagpatna ngata iti tallopulo ti ima ti babai. Mabuteng a sumalpa iti kalesa ti babai a kasla damdamona ti aglugan. Nakarkaron ti nadlawmo a butengna idi nagranetret ti kalesa iti panagsikigna iti panagkuti ni Puraw, ti kabaliom. Ginuyodmo ti tali a naikamang iti ngiwat daytoy ket nagtalna.
“Hooh!” inyatipam ti kabalio. Tinaliawmo ti babai. Naubing pay. Agtawen ngata iti duapulo ket dua wenno duapulo ket tallo. “Agsimpaka lattan dita uneg, Ma’am.” Inngatom bassit ti kattukongmo tapno makitam a nasayaat.
Impagarupmo a sumaruno ti lalaki. Ngem iniggamanna ti nakabitin iti tengngedna a kamera. Immadayo bassit sa simmirip iti kamera. Retratuenna gayam ti babai a nakalugan iti kalesa ket iti sikiganyo, makitada dita ti nadaeg a Saint Paul Cathedral. Intingig bassit ti babai ket anian a nagsam-it ti isemna.
Nasiputam itay a sakbay a nagturongda iti ayanmo a naggapuda iti Plaza Salcedo, ti plasa ti Vigan a napnuan iti pakasaritaan idi Maikadua a Gubat iti Sangalubongan.
Immasideg ti lalaki ket immuli iti kalesa. Nagsimpa a nagtugaw iti abay ti babai. Iniggamanna ti ima ti babai ket nataliawmo a pinerrengna. Ungnguenna koma ngem insungonaka ti babai. Ngem intuloy latta ti lalaki ti agekna— nga apagbiit. Maripiripmo nga agassawada.
“Ania ngay naganyo, Ama?” dinamag ti babai idi rugiam a guyoden ni Puraw.
“Awagannak lattan iti Doming, Ma’am. Agrelakskayo nga agtugaw dita ta ipasiarkayo iti lugar a namsek iti pakasaritaan.”
“Siak ni Sofia, Ama Doming, daytoy met ni lakayko, ni Dennis. Madama ti honeymoon-mi!” impasig ti babai; naragsak ti timekna. “Ti Vigan City ti napilimi nga immayan. Maawatanyo koma lattan no apay a nailailokami iti tunggal maysa!” Nagkatawa.
“Ah, kas iti ayat a nangisalakan iti langa ken pakasaritaan ti Vigan idi Maikadua a Gubat iti Sangalubongan!” sinpakada a kinunam. Mabalin a naburburtiaanda iti dayta nga insawangmo. Ngem saanda man a damdamagen, ammom a daytoy ti birbiroken dagiti um-umay agturista ditoy Vigan. Kayatda met a maammuan ti pakasaritaanna.
“Kasta?” Arigna naggiddan a kinuna dagiti agassawa kenka iti panangparubuatmo iti kalesa. “Adda pay gayam sabali pakasaritaan malaksid kadagitoy daan a pasdek iti Mestizo District!”
“Saan a sarsarita laeng, Ama?” inunton ti babai. Adda panagduadua iti tono ti balikasna.
“Ti ayan-ayat da Kapitan Fujiro Takahashi ken Adela Tolentino ti nangisalakan iti amin a makitkitatayo ita,” kinunam; limmiday ti langam.
Inabogmo ti kabaliom ket binay-am dagiti agassawa nga agsarsasarita.
“Heritage City of Vigan ti awag kenkuana. Nadaeg, namuli, ken agdindinamag. Nadaeg kadagiti daan a pasdek ken balay a nabangon idi maika-15 a century. Ngem babaen ken ni Don Juan de Salcedo a nagbalin a sentro.
”Ti Kalye Mena Crisologo, a naawagan iti Pueblo de los Sangleyes del Parian ti kangrunaan nga ayan dagiti di mataparan a kadaanan a pagtaengan. Langilangan dagiti nausar a tarikayo dagiti agdan nga umuli iti maikadua a kadsaaran, kasta met dagiti datar a nasileng ken hamba dagiti ridaw a nalalawa. Kasla di kettatan dagitoy ti kagat ti anay ta nakatangtangken ti kitada, nga agpapan ita, nagtalinaed ti kinatibkerda ken nakarkaro pay a pinalinis ti panawen. Dagiti tawa, nadesinioan iti nakaad-adu a kuadrado a kapis. Dagiti nalawa nga asotea a kasla mangaw-awis latta iti angin.
”Dua kadsaaran dagitoy a balay-Kastila. Kaaduan kadagitoy, ti umuna a kadsaaran, nagdiding iti napuspuskol a bato wenno ladrilio, baldosa ken apog. Ti maikadua a kadsaaran, kayo a narra wenno sagat. Adda met dagiti puro a ladrilio, ken adda met ti nagtitipon a desiniona. Nabangon dagitoy a balay iti estilo a baroke ken dekorasion a kas gotika. Ngem no kitaen a naimbag, kapada ti langa dagitoy dagiti nagkauna a kalapaw dagiti Ilokano— no laeng nagdiding dagitoy iti bolo ken nagatepda ti pan-aw…” Adda gayam iggem ti babai a nakaukrad a notebook a pasaray taldiapanna.
“Mannuratka, Balasangko?” dimo nalapdan a kinunana.
“Kasla kasdiay, Ama!” inkatawa ti babai. Nasarangsang a katawa a nangipalagip kenka iti maysa a napalabas. “Agsursuratnak kadagiti nadumaduma a magasin. Ni met lakayko, maysa a travel photographer. Agala kadagiti napipintas a ladawan dagiti nadumaduma a lugar. Ket, kua, siak met laeng ti mannuratna. Ni lakayko no kuan ti agbalin a photographer-ko!” Nagkatawa manen. Sa nariparmo nga inarakup ken inungnguanna iti bibig ti lakayna.
Maawatam ida. Kakaskasarda, saan ngarud mapagduduaan a kasla tagapulot pay laeng ti ayan-ayatda.
Ngem isu ngata a nagkatuloyanda ta nagsinggalot ti interesda iti pagduyosan, nakunam iti bagim. Maysa a mannurat ken maysa a retratista. Ammoda a dayawen ti nakaparsuaan—ti napalabas, agdama ken ti masanguanan. Makitada ti napintas iti nalaad ken ti nalaad iti napintas.
Adda dagiti kayatmo a damagen, kas koma no taga-anoda? Ngem mabainka, amangan no ibagada a mannakibiangka unay.
“Ammom kadi a ti Vigan ket ’kabsat’ ti maysa nga ili ti probinsiatayo a Cagayan?” kinuna ti babai. Apagisu a sungbat ti saludsodmo.
“Dungngo, ti Nueva Segovia, sakbay a naipan ditoy Vigan tapno agbalin a Ciudad Fernandina idi 1758, umun-una a naipasdek idiay Lal-lo. Ket idi Setiembre 7, 2008, narambakan ti maika-250 a tawen ti panakayakarna. Isu nga addata ita ditoy ta siak ti maysa a napusgan a photographer idi, remember? Nakitak ti romantiko a langa ti Vigan, isu nga insingasingko kenka a ditoyta a mangaramid iti umuna nga anakta!” agkatkatawa ti lalaki a nangibaga.
“Dayta ti paglaingam!” insungbat ti babai.
Uray dimo nakitkita, kasla nakitam a kineddel ti babai ti asawana. Nalailo a keddel.
Anian nga ayat… kas iti ayat da Fujiro ken Adela.
“Ay, wen, Ama, mabalinmo kadi nga isalaysay ti kunkunam itay nga ayan-ayat da— asinoda itayen?”
“Da Fujiro ken Adela, Ma’am…”
“Wen, Ama. Di la ammo no mausarkonto iti panagsursuratko, di ngamin?” intingigna pay ti immisem.
Nagsig-amka. Ngem kasla awan ita ti agaon kadagiti bibigmo. Ta kasano nga iladawanko ni Adela? nakunam iti bagim. Iti maymaysa a balikas—maibagam: nalibnos. Nupay di unay natayag, ta kasta ket ngarud ni Ilokana, ti makaawis a langana ti pakaguyugoyan tapno paminduaem a matmatan. Nangruna no aldaw ti Domingo a ni Father Joseph, ti Aleman a padi, ti mangmisa. Dina ngamin maliwayan ti makimisa, anian a lunglung-ayna bayat iti pannagnana ditoy plasa.
Manipud Magsingal, aglugan iti kalesa, ket no maranaam, ania ket a gasatmon. Isemna laeng, umanayen a pagpletena. Kasla ketdin agadiwara ti banglo ti pangatiddogen a medio umallon a nangisit a buokna. Kaykayatmo man no napigsa ti angin ta maikayab daytoy.
Daytoy ngata ti nakaawisan ni Kapitan Fujiro, ti daulo ti Japanese Imperial Army iti Kempetai headquarters ditoy Vigan. Ta manipud idi nakitana, napinget metten a mangpaspasangbay kenkuana.
Adu a babbaro ti nalimed nga agay-ayat ken ni Adela. Adda met dagiti nagarem, ngem nagbaliw amin ti pakasaritaan ti ayatda idi nagsarakda ken ni Fujiro. Kasla awan panggepna a makiinnayan-ayat kadagiti pada a nagkattukong. Kasla kaykayatna ti piwis a kallugong ti Hapones.
Adu ti naupay idi nadamagyo a nalimed nga agsarsarakda kadagiti lugar iti kamestisuan ditoy Mena. Adda pay dagiti makasipsiput iti panagtugtugawda iti karuotan iti plasa nga adda iti asideg ti torre ti kampana ti simbaan. Naupayda agsipud ta addan akinkukua iti ayat ti kalasbangan a dayag. Ket adda met naupay ta ti pinili ni Adela ket ti pangulo ti mangparparigat kadagiti kadaraan.
Ngem awan naaramidanyo, nangruna idi nagkasardan ket nagdennadan.
Masansan idi a makitkitam ti kinadungngoda no lumabaska idi iti batog ti balayda. Ket agdumogka lattan a lumabas kadakuada, ta dimo met maitured ti makipinnerreng ken ni Kapitan Fujiro, dinakanto ketdi ikarsel uray awan basbasolmo.
Simrekkayo iti Mena Crisologo a nakaintaran dagiti daan a balay a binangon dagiti babaknang idi. Adda latta dagiti balay, ngem dagiti dadduma, kasla paseten ti agdama a komersio gapu kadagiti nagkaadu a nakaparang a tagilako.
“Ho! Ho!” pinaginayadmo ti kabalio. Daytoy a paset ti maysa kadagiti paborito dagiti agturista iti Vigan, isu a masapul a nainayad ti panagpataray.
“Ama Doming, mabiit lang. Ag-photonak man,” kiniddaw ti lalaki.
Daytoy ti bugas ti kaaddada ditoy. Ti mangamiris iti pakasaritaan dagiti daan a balay ken mangdayaw iti kinangayedna.
“Okey lang, Sir. Sikayo ngay, Ma’am, mabalinyo ti agpos iti sanguanan ti karomata wenno iti dadapilan.”
“Ah, napatpateg ti marikrikna bayat ti panangkitkita, Ama. Itagtagainepko daytoy inton rabii.”
Nagkatawa.
Kastoy ti kinapateg kadakuada daytoy a lugar. Napateg met ketdi kenka. Ta asino koma ti di mangipateg iti lugar a ’yan ti umok ti napalabasmo uray pay napait ti napagteng kenka iti daytoy a disso?
Naglugan manen ti lalaki. Kinidagmo manen ti kabalio. Naguni manen dagiti landok a sapatosna bayat iti panagna. Tumanaktak daytoy a mangrengrengreng— mangrengrengreng a mangipalagip iti napalabas.
“Adela, papanam?”
“Dita kabesera. Idiay plasa.”
“’Maykan, aglugankan ditoy kalesak. Itulodkan.”
Nagtung-ed ni Adela, immasideg ket iniggamanna ti gayadan ti paldana. Simmalpa ket nagpalikud sa nagtugaw.
Kinidag ni Doming ti kabalio ket nagtanaktak ti askawna. Iti panaglunggilunggi ti kalesa, kasla amoyan pay ti angin-amian a mangapros iti rupa ti balasang. No maitayab ti buokna, agparang ti naamo a rupana. Anian.
“Bagbagaymo man dayta Maria Clara a kawesmo ita.”
“Lamlamiongennak manen, Doming. Ngem, uray sika met, maibagay unay kenka ti camisa de chino a kawesmo. Nangruna ket ngatan no nakasuot latta dayta kattukongmo. Apay ngamin nga ig-igpilam laeng?”
“Agpigket ngamin ti buokko ket diak maartapan ti kinataraki ni Fujiro. Numona ta diak pay nagpukis. Nalampongak manen.”
“Isu man la ngata ti taltalanggutangemon. Makapasuronka!” Ket nagkusilap ti natimbukel a matana.
“No kasta ngarud, saanmo nga ay-ayaten daydiay a Sakang. Sabagay, maawatanka, ta siempre, nabileg ni Takahashi, ket no mapaguram, amangan no dagiti kadaraantayo ti pagbabaraanna. Agtagarika laeng no kasapulam ti tulong.”
Saan a nagtagari ni Adela. Ingagara met ni Doming a pinainayad ti kabalio tapno dida alisto a makadanon iti sentro ti Vigan.
“Ay, wen, nakitak itay ni Linglingay. Ayna, rumingringbaw man ti libnosna dayta a gayyemko. Ket iti panagriknak, dika marigatan a mangarem kenkuana. Napigket dagiti paludipna kenka.”
Ngem awan gandat ni Doming a mangputed iti saritaanda a nairugi.
“Ni Takahashi, uray baliktadem, kabusortayo latta. Adu a kadaraantayo ti natay gapu kenkuana. Adu pay ti nabalud. Ti dadduma, natay ken nabalud gapu laeng iti atapda a geriliada. Adda pay dagiti nairamraman laeng.”
Awan paglisian ni Adela, kinusilapanna ni Doming nga adda iti sango a mangung-uggor iti kabalio.
“Nasingpet ni Fujiro, adda ti panangilalana kadatayo. No la ketdi saanda a malipit, alaenna iti nalamuyot a wagas. Ngem no addadan iti paggugubatan, masapul a salaknibanda met ti bagi ken ti pagilianda. Ikkam iti gundaway a madakulapnaka, maawatam no ania ti linaon ti pusona. Patiek, dinto agaramid iti kinadangkes a pakairubuantayo. Napasamak laeng dagiti kunkunam gapu iti pagrebbenganna.”
“Nalabes la unay ti panangikalintegam iti daydiay a Sakang. Maripripiripko ti kinapudno dagiti alindamag ti dua nga anniniwan iti kabus a bulan iti naiwalay a torre ti simbaan.”
“Awan ammok a dakes iti ar-aramidek.” Nagtalna ni Adela. Kasla pimmigsa pay ti takatak ti saka ti kabalio iti panagtarayna, sa pay laeng dinanggayan ti panaglinggo ti kalesa iti daldaliasatenda a dalan.
“Apay nga isu pay? Addakami met a nakasagana a mangibanag kenka.” Timmaliaw ni Doming.
“Apay a saan nga isu? Awan met pakaidumaanna kadakayo.”
“Naturtured laeng gapu ta adda ti bileg iti dakulapna.”
“Saan, Dominador, nataktakrotkayo laeng a mangsango iti kinapudno.”
No di tinapik ti lalaki ti abagam, dika koma pay nakariing iti pannakaimayengmo iti pananglagipmo manen iti napalabas a kasla idi kalman laeng. Ngem iti panangtapikna kenka, naguyodmo ti tali a naikamang iti ngiwat ti kabalio. Nagariangga daytoy ket nagtanaktak manen dagiti landok iti sakana.
“Ho! Ho!” inyatipam. Ginuyodmo ti tali nga abaka ket nagparbeng ti kabalio.
Nakalabeskayo gayamen iti Kalye Crisologo.
“Pinagdanagnak, Ama. Impagarupko no agbuatiten,” kinuna ti lalaki. Kinepkepanna ti kamerana. “’Imbag la ketdin ta di naitugtog daytoy kamera. Ayna, napatpateg ngem siak daytoy.” Ket sinirigsirigna tapno kitaenna no adda gasgasna.
“Wen man, imbag pay ’ta kameram ta ammom a kepkepam. Ngem siak, binaybay-annak lattan.” Adda kampay idi pauyo iti timek ti babai.
“Uy, agimon!” Nagkatawa ti lalaki ket uray dimo taltaliawen ida, kasla makitkitam a rinakus ti lalaki ti babai no di man kinilikilina daytoy ta nagellek ti babai.
Immisemka iti idiar dagiti dua. Di mabayagan a maaddaan dagitoy iti annak no kastoy ti langenlangenda. Aginpapasugnod ni baket, ay-aywen ni lakay.
“A-e, Sir, sadino ti papanantayon? Kayatyo kadi idiay Baluarte ni Apo Chavit wenno kadagiti museo?” Siningam dagiti dua.
“Kua, Ama. Inton bigatkamin idiay Baluarte. Irikusnakami lattan ditoy sentro, kadagiti naisangsangayan a balay.”
Nagtung-edka, ginuyodmo ti tali ti kabalio ket nagpaamianan. Panggepmo nga ipan ida idiay Syquia wenno Burgos Museum.
Nadanonyo ti ungto ti Quezon Avenue. Inruar manen ti lalaki ti kamerana ket nagretrato. Idi kitaem ti retretratuenna, ti gayam Simbaan-a-Bassit.
“Daytoy kadi ti simbaan ti sementerio, Ama?” dinamag ti lalaki nga agkaraitalmeg ti tammudona iti kamera. Di pay kumita bayat ti panagsaludsodna.
“Wen, Sir, maysa a daan a simbaan ditoy Vigan a nabangon idi 1840.” Ammom dayta ta adu metten dagiti inlugluganmo a nagsalsaludsod iti kasta. “Adu a pakasaritaan ti nabukel dita,” innayonmo, “agraman ti pakasaritaan dagiti Hapon a nakaasawa iti Ilokana.”
”Di la mabalin nga isardengmo biit ti kalesam, Ama? Baka maibayagak ditoy nga agretrato,” kiniddaw ti lalaki.
Insardengmo ngarud ti kalesa iti igid. Immulog ti lalaki tapno makaala kano kadagiti kunana a napipintas nga anggulo. Nagbati ti babai a nadlawmo a saan laengen a ti notebook-na ti iggemna; adda payen bolpenna.
”Ama, pangur-urayanta ken ni lakayko, di la mabalin nga estoriaem kaniak daytay kunkunam a pakasaritaan ti ayan-ayat ti maysa nga Ilokana ken ti daytay opisial ti Hapones?” Napasnek itan ti langa ti babai.
“Suratem kadi ti napintas a pakasaritaan da Fujiro ken Adela, Ma’am?”
“Wen, Ama. Itay pay a paes-estoriak kenka, a!” nagmisugsog; kampay idi agpasugnod. ”No kaskasano, ipresentarko iti gayyemko a producer ti indie film ta bareng ipelikulada.”
Iti nangngegmo a balikas a pelikula, inyangawmo nga inkatawa: ”Ekstranak met laeng, Ma’am?” Ngem nakuddot ti kaunggam. Ta pudno nga ekstraka laeng iti pakasaritaan dayta nga ayan-ayat.
Nagsig-amka manen. Nagintek dagiti matam iti adayo. Ket immay ta immay manen ti napalabas…
”…Agingga a nagkasarda,” kinunam. ”Makitkitak idi ti kinaragsakda, ti kinadungngoda iti tunggal maysa tunggal lumabasak iti batog ti balayda. Ngem agdumogak lattan a manglabas kadakuada, ta diak met maitured ti makipinnerreng ken ni Kapitan Fujiro, dinakto ketdi ikarsel uray awan basbasolko…”
”Ket happy ending ti estoriada, Ama?”
“Wen, idi isuda pay laeng ti akinngato ti banderana. Dumngegda iti misa ni Father Joseph. No agawidda, masansan a makitkitak nga agkukuyogda. Ubba ni Fujiro ti inaudi nga anakda idinto a kibin ni Adela ti maysa. Langada ti maysa a naragsak a pamilia. Kunaek a nagasat ni Adela ta nakasarak iti napudno a mangipatpateg kenkuana.
“Ngem, dimteng ti damag a simmangpeten dagiti Amerikano ket nangrugin ti panangpulbosda kadagiti Hapon. Daytoy a damag, saan laeng a nakaburiboran dagiti Hapon, no di ket uray ni Adela.”
Nabayagen a dimmanon ken ni Kapitan Fujiro ti mandar manipud ken ni Heneral Tomoyuki Yamashita ngem kasla dina pay laeng naala ti nagkirem wenno nangitaliaw koma iti tengngedna.
Kasapulan ti heneral ti dakkel a puersa a mangsango kadagiti soldado nga Amerikano ken Filipino. Urayenda ti puersa dagiti kakaduada iti Laoag tapno agtitiponda nga agpaabagatan.
Kasla nalaka a suroten ti mandar, ngem narigat a tungpalen.
Umuna, sakbay a panawanda ti lugar nga inturayanda iti sumagmamano a tawen, masapul a puoranda. Ket ditoy Vigan, masapul a padapuenda dagiti pasdek iti kamestisuan, ti simbaan, ti plasa ken amin a lugar a nagpaspasiaranda ken Adela.
Maikadua, panawanna ti asawana ken dagiti dua nga annakna. Ket no pumanaw, makasublinto kadi pay? Kasano a masalaknibanna ti pamiliana iti pungtot dagiti umili a kayatda ti agibales kadagiti padana a Hapones? Yad-adayo ti Apo, ngem amangan no isuda ti pagdas-alan ti pungtot dagiti tattao.
Nagtugaw iti kolumpiona sa nagpannimid. Nabayag.
Nagparang ni Adela ket nagtugaw babaen ti panagparintumengna iti sanguanan ti asawana a Hapones. Simmaruno dagiti dua nga ubbing a nagpaubba. Ad-adda a dimmagsen ti riknana.
“Nasiit ti dalantayo ita,” kinuna ni Fujiro iti kibbatol a panagsaona. Nakakita ken ni Adela. Inaprosanna ti pingping ti asawana a nagdalanan dagiti lua. Intarapnosna ti nangpetpet iti dakulap ni Adela. “Tallo a tawenen, ngem napintas latta ti asawak,” kinunana.
“Agpakpakadaka kadin?” Immarakup ni Adela. Naganug-og.
“Isu ngata ti nairanta a pakasaritaanta… naindaklan ngem naliday.”
“Ibatinakami kadi?”
“Agbati ti pusok. Ti laeng pisikal a bagik ti pumanaw.”
“Oh, Fuji, awan ngatan ti sabali a pamuspusan?”
“Saan a data ti autor ti bukodta a biag, Adela. Ngem agyamanak ta inyasmangnaka kaniak ket napadasak ti naayat iti awan kaaspingna.”
Inarakup manen ni Adela iti asawana, nairut. Nagkir-in dagiti ubbing nga ub-ubbaen ni Fujiro. Innala ni Adela ti in-inaudi, intakderna nga inlilina. Timmakder met ni Fujiro nga ubbana ti inauna, inlilina met. Nagdanggay dagiti agassawa a nangduayya kadagiti dua nga ubbing a dida pay ammo ti pudno a mapaspasamak iti biagda a sangakaamaan. Naulimek ti rabii a panangilili ti ama iti ipatpategna nga anak.
Iti ruar, nupay nakarikep dagiti tawa iti maikadua a kadsaaran ti daan a balay, makita dagiti anniniwan ti dua a parsua. Sumarut ti anniniwanda iti kapis a rikep ti tawa bayat ti panangisalsalada a mangpatpaturog kadagiti ubbing. Naumbi ti nakapsut a duayyada.
Ket idi maidisso dagiti dua nga anniniwan dagiti ubbing sa timmakderda a naglantip,
pimmanaw ti kalesa nga itay pay nga agpalpaliiw.
”Kabigatanna,” kinunam a nangtaliaw manen iti babai, ”kalpasan a nadamagna ti pannakaparmek dagiti pangnamnamaan a siudad a ’yan dagiti nabileg puersada kas iti Cebu, ken Intramuros, awanen ti pagpilian ni Kapitan Fujiro no di pumanaw iti Vigan.
”Ngem masapul a surotenna met ti mandar ni Heneral Yamashita nga agingga iti maudi a kanito, iti ania man a wagas, ipakitada ti kinabilegda babaen ti panangpuorda iti sibubukel a Vigan. Iti kasta, mauram dagiti dokumento, ken amin a banag, pasdek ken pakalaglagipanda bayat ti panagarida. Maikadua, saan a maaddaan iti gundaway dagiti kabusor a mangkamat kadakuada ta makumikomda a mangdepdep iti apuy.
”Ginasut a galon ti gasolina ken gaas ti impabunagna nga impaipan iti plasa ken nadumaduma a suli ti Vigan. Apaman a dumteng ti rabii, inton mapagbalindan nga impierno ti sibubukel a Vigan iti gumilgil-ayab nga apuy, pumanawdanton.
”Ngem adda dakkel a problema. Ta adda ti asawana ken dagiti dua nga ubbingna. Saanna met a mabalin nga itugot ida iti pagturonganna ta nakarkaro nga impierno kadagiti bumegbeggang a bala. Ni Patay ti mangsarabo kadakuada.
”Iti itataliawna iti laud iti plasa a nagtakderanna, nakitana ti seminario a ’yan dagiti papadi. Nabang-aran pay a nakakita ken ni Father Joseph Kleikamp.
”Iti dayta a rabii, pinagpelles ni Fujiro ti pamiliana, inkabilda ti sumagmamano nga alikamenda iti baul ken bag ket nagturongda iti seminario.”
Natakneng ni Father Joseph a nakisango kada Kapitan Fujiro ken Adela. Ammona ti gagarada agsipud ta immun-unan ti damag kenkuana mainaig iti in-inut a panakaparmek kadagiti Hapones. Nakitana payen dagiti gasolina ken gaas a nakapalikmut iti sibubukel a Vigan.
Naamo met a kasla karnero ni Kapitan Fujiro. Kinapudnona, ni Father Joseph ti maysa kadagiti taklinna uray pay idi sakbay a dimteng daytoy a nariku t a tiempo.
“Awan sabali a mapanunotko a pangitalkan iti karadkad ti pamiliak. Sika laeng ti adda ditoy panunotko, Father,” kinuna ti kapitan. Kepkepna ti inaudi nga ubingna. Nakatugawda iti way a tugaw iti sala ti seminario.
“Ammok nga agtalekka kaniak,” kinuna ti padi. “Ngem adda laeng pakaburiborak.”
“Awan ti agbati kadakami ditoy, Father. Pumanawkami amin a kameng ti Japanese Imperial Army,” impatalged ti kapitan.
“Ti pakaburiborak ket ti panangpuoryo iti sibubukel a Vigan. Mapukaw ti amin a makitkita ita agraman ti nabaknang a pakasaritaanna,” kinuna ti padi a di man lang nagamak iti kasangsangona.
“Mandar daytoy ni Heneral Yamashita a narigat a labsingen, Apo.”
“Iti kasta, diak maipanamnama ti karadkad da Adela,” kinuna ti padi a nangisimpa iti antiparrana.
Pinerreng ti nataraki a kapitan ti Imperial Army ti padi. Nabayag. Ngem saan a namki ti padi. Agingga a ni Fujiro met laeng ti nangitaliaw iti imatangna iti rebulto ni San Isidro nga adda a nakapatakder iti salas ti seminario.
“Fujiro, wen, nasalun-at a panawam ti pamiliam. Ngem no pagbalinenyo nga impierno ti Vigan ita a rabii, asinonto ngarud ti pagdas-alan ti pungtot dagiti Biguenio a dumapo ti balay, sanikua ken ay-ayatenna nga ili? Ket agsipud ta awanka…” saan nga intuloy ti padi ti kayatna nga ibaga. Ngem ammona a naawatan ti kasarsaritana.
Nabayag sakbay a nakasao ni Fujiro. Immirut ti arakupna iti anakna. Inarikap ti maysa nga imana ti ima ni Adela nga agsasaibbeken. Ket iti dayta a gundaway, addan sikor iti panunotna. Ania ti napatpateg, ti mandar ti heneralda wenno ti pamiliana?
“Saankon nga ipatuloy a puoran ti sibubukel nga ili. Ngem tapno adda maipatungpalmi, dagiti laengen pagtaengan dagiti gerilia ken dagiti mangsupsuportar kadakuada ti puoranmi. Uray ti headquartersmi, masapul a mapuoran tapno madadael ken mapukaw dagiti napapateg a dokumentomi agraman dagiti paltog ken bala a dimi makarga amangan ketdi no aramatendanto a pangkamat kadakami.”
“No dadduma, ti ipagaruptayo a mangpatalged kadatayo ket ubbaw gayam. Maysakan a Kristiano idi kinasarkayo iti asawam isu a panunotem koma ti kararuam ken kararua dagiti kakaduam agraman dagiti biktimayo. Adu ti baludyo sadiay headquartersyo, ket adda pamiliada a sigurado nga agladingit no matayda. Kaskasdi, adda kakabagianda a mangbirok iti hustisia para kadakuada.”
Ammon ti padi a kabaelanna a sungaten ti panggep ti Hapones a mangtungpal iti bilin ti heneralda babaen ti ayat nga adda iti pusona.
“Kasano ti panagayatmo iti pamiliam, Fujiro?”
“Kas iti panangipategmo iti kinapadim, Father?” insungbat ti Hapones.
“Kasta met ti panagayat ni Ilokano iti ilina. No pungtot ken ranggas ti ibatim kadakuada, amangan no isu met ti lak-amen ti pamiliam. No ayat ti ibatim, isu met ti sagrapenda. Ket siguraduek kenka, natalgeddanto a mangur-uray iti panagsublim. Ta ay-ayatendaka. Ikarik, didanto masagid. Dika agdanag, saanmi a luktan ti pagbaludan agingga dikay makaadayo.”
“Ania ti rumbeng a surotek, Father?”
“Ti mandar ni Ayat, Fujiro. Ayatem ti pamiliam. Ibatim kaniak ti tulbek ti headquartersyo.
Agluaskayo a siuulimek. Ket agbalin a natalna ti amin…”
Saan a nagtagari ni Fujiro.
“Apay a dika mapagkedkedam, Apo?” Ket nanaraigid ti lua iti mata ti nauubing a kapitan.
“Saan a siak ti dimo mapagkedkedan, no di ket ti panagayatmo iti pamiliam. Nalaus ken napudno ti panagayatmo kadakuada.”
Nagtung-ed ti kapitan. Inalana ti sangaraay a tulbek ket inyawatna iti Aleman a padi a nakataktakneng ti kitana.
Nagparintumeng ni Fujiro iti sanguanan dagiti dua nga anakna. Nadagsen ti barukongna kas kadagsen dagiti lua kadagiti matana. Dina mapengdan ti panagtedtedda.
“Agdanum ti matam, Papa,” kinuna ti inauna nga anakna a babai. Ti matana a simmingkit, maibagay la unay iti napudaw a kudilna. Dida pay maawatan dagiti pagteng iti biag. Nairamramanda laeng iti ay-ayam ti panawen.
“Dagiti annakko…” ginuyod ni Fujiro dagiti dua nga anakna. “Adda papanan ni papa, isu nga agsingsingpetkayo. Diyo pagsangsangiten ni mama. Diyo pay maawatan ti pasamak ita, ngem uray pumanaw ni papa, malagipyonto koma daytoy ibagak ita… ay-ayatennakayo ni Papa Fuji.” Ket inarakupna manen dagiti anakna iti nairut.
“Apay a pumanawka, bautennakto manen ni mama.”
“Saannakanton a babauten… “ Kinitana ti asawana a nakatakder. “Saanmonton a
babauten, Mama, wen.”
Nagtung-ed ni Adela. Agar-arubos metten dagiti luana.
Timmakder ni Fujiro. Pinunasanna babaen ti dakulapna ti pingping ti asawana. Inarakupna daytoy iti ingget irutna.
“Tanem ti agur-uray kadakami iti pagturonganmi. Dikanto malipatan. Agingga iti maudi nga angesko, sikanto latta ti linaon ti panunotko. Kas iti sirnaat a sumarut iti ulep, kasta met ti namnamak nga agsublinto kenka.”
Awanen ti sumngaw a timek ni Adela. Kayatna ti agsao ngem ad-adda ti panagsaibbekna. Uray la aggunggon ti abagana iti panagsangitna.
“Ala, kuston. Bagkatenta dagitoy ubbing ta inta paturogen ida. No nakaturogdan, sakaminto pumanaw.”
“Iti kabigatan daydi panagpanaw da Fujiro, nagrag-o dagiti umili idi nakitada a di natuloy ti pannapuor ti Vigan. Dagus a nangaramidda iti dakkel a bandera ti America sa inwagaywayda iti nangato a palo tapno makita dagiti agbumbomba nga Amerikano. Iti maikadua a gundaway, nasalakniban ti ili iti panakadadaelna.”
“Ania ket ngatan a ragsak dagiti umili…”
“Wen… ngem manmano ti makaammo iti dayta a gundaway a ti ayan-ayat da Fujiro ken Adela ti nangisalakan!”
Addan ti lalaki. Langana ti napnek iti panagretratona. Ngem nagsarimadeng sakbay nga umuli iti kalesa.
”Agluluaka, Dungngo?” Masmasdaaw ti lalaki a nangtangad iti asawana.
Immangad ti babai; insagidna ti tammudona iti baba dagiti matana. ”Inestoria ngamin ni ama ti kunkunana itay a pakasaritaan ti ayat da Fujiro ken Adela…”
Enero 1946
Ni Adela, adda manen a nakatan-aw iti tawa a kapis iti maikadua a kadsaaran ti balayda. Nakapannimid. Nakalidliday ti langana.
Ur-urayenna manen ti panagsubli Fujiro.
Ti tanaktak ti taray ti kabalio ni Doming ti dimteng. Nagsardeng ti kalesa. Miningmingan ni Doming ti rupa ti babai nga ay-ayatenna.
“Addaak ditoy, Adela, agingga ita ket agay-ayat kenka. Nagasat ni Fujiro, nakas-ang kaniak. Gapu ngata ta adda latta ti sigud a langa ti Vigan isu a dimo malipatan ni Fujiro. Italiawmo ti imatangmo kaniak,” intanamitimna.
Nagaweng ti kampana ti torre ti simbaan ti St. Paul Cathedral. Immuneg ni Adela ket inalana ti rosario para iti panagorasionda iti alas sais iti malem. Nabati ni Doming a mangtangtangad latta iti nakalukat a tawa ti balay. Ngem idi agangay, pinaggunaynan ti kabaliona tapno agawiden.—O
Umuna a Gunggona iti Salip iti Sarita iti Iluko iti 2009 Carlos Palanca Memorial Awards for Literature. Dagiti Hurado: Honor Blanco Cabie, Dionisio S. Bulong, Noemi Rosal. Naipablaak iti Bannawag, Disiembre 21, 2009.
Source:
gumilfilipnas.com, http://gumilfilipinas.com
